Η Στέλλα Πιτσιλλίδου είναι ανακρίτρια της Υποδιεύθυνσης Διαχείρισης Υποθέσεων Ευάλωτων Προσώπων. Η δουλειά της δηλαδή, είναι να ακούει τις φρικαλεότητες που έζησαν παιδιά στα χέρια των κακοποιών τους, να βλέπει στα μάτια τους όλα αυτά που τα στιγμάτισαν. Στόχος της να αποδοθεί δικαιοσύνη, να “σπάσει” ο κύκλος της κακοποίησης και να πάρει το παιδί αυτό τη ζωή του πίσω στα χέρια του.

Μιλήσαμε μαζί της με αφορμή την Ευρωπαϊκή Ημέρα για την Προστασία των Παιδιών ενάντια στη Σεξουαλική Εκμετάλλευση και τη Σεξουαλική Κακοποίηση. Πως είναι να λαμβάνεις κατάθεση από ένα παιδί, ποιες είναι οι διαδικασίες που ακολουθούνται και πως έχει εξελιχθεί το έγκλημα στην πάροδο των χρόνων;

Ας αρχίσουμε ορίζοντας το πρόβλημα, τι σημαίνει σεξουαλική κακοποίηση παιδιού; Ποιο είναι το όριο που ορίζει την «ευγένεια» από την κακοποίηση, κάτι που και τα ίδια τα παιδιά δύσκολα το αντιλαμβάνονται μερικές φορές;

Η Σεξουαλική Κακοποίηση Παιδιού όπως ορίζεται στον Νόμο είναι οποιαδήποτε πράξη που εύλογα θεωρείται εκ της φύσεως της σεξουαλική ανεξάρτητα από τον σκοπό του προσώπου που προβαίνει σε αυτή ή η οποία δυνατόν να είναι εκ της φύσεως της σεξουαλική και οι περιστάσεις υπό τις οποίες γίνεται την καθιστούν σεξουαλική.

Εάν εξαιρέσουμε τις πράξεις που περιέχουν βία ή απειλές ή εξαναγκασμό, είναι πολύ σημαντικό το πως εκλαμβάνει το θύμα μια πράξη η οποία ενδεχομένως για κάποιον να μην θεωρείται σεξουαλική αλλά για το ίδιο το θύμα να θεωρηθεί εάν αυτή η πράξη προσβάλει τον προσωπικό του χώρο και κάνει το θύμα να νοιώσει άβολα. Για παράδειγμα ένα φιλί ή μια αγκαλιά μπορεί για κάποιο παιδί να θεωρείται κάτι φυσιολογικό αλλά για κάποιο άλλο παιδί να θεωρηθεί ως σεξουαλική πράξη. Με αυτό τον τρόπο διαχωρίζουμε εμείς τις πράξεις που γίνονται από «ευγένεια» και τις πράξεις που αποτελούν σεξουαλική κακοποίηση. 

Βλέποντας τα καταγεγραμμένα περιστατικά, πόσα περίπου παιδιά περνούν από κατάθεση κάθε χρόνο και για ποιες υποθέσεις;

Κατά το έτος 2020 λήφθηκαν 98 συνολικά οπτικογραφημένες καταθέσεις από παιδιά θύματα σεξουαλικής κακοποίησης αλλά και από παιδιά μάρτυρες, τα οποία γνώριζαν ή άκουσαν κάτι το οποίο ήταν σχετικό με το καταγγελλόμενο περιστατικό. Για το έτος 2021 έχουν ληφθεί μέχρι στιγμής 184 οπτικογραφημένες καταθέσεις από παιδιά θύματα ή παιδιά μάρτυρες. Να σημειώσω εδώ ότι η πλειοψηφία των καταθέσεων αυτών είναι από παιδιά θύματα. Επίσης, πέραν των πιο πάνω αριθμών, λαμβάνονται οπτικογραφημένες καταθέσεις από παιδιά και για άλλες υποθέσεις όπου και όταν χρειάζεται που αφορούν αδικήματα που εξετάζονται από άλλους κλάδους της αστυνομίας, όπως για παράδειγμα από τον Κλάδο Διερεύνησης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος καθώς και άλλα τμήματα που εξετάζουν υποθέσεις που αφορούν αδικήματα πέραν της σεξουαλικής κακοποίησης.

Ποιο είναι το προφίλ των παιδιών που κακοποιούνται σεξουαλικα;

Δεν υπάρχει συγκεκριμένο προφίλ παιδιών θυμάτων. Σε κάποιες περιπτώσεις είναι παιδιά που είναι ευάλωτα λόγω των βιωμάτων τους ή λόγω του χαρακτήρα τους και σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να είναι παιδιά τα οποία ενώ θεωρούμε ότι θα είχαν τα εφόδια να αποφύγουν τέτοιες καταστάσεις εντούτοις μπορεί να κακοποιηθούν. Οποιοδήποτε παιδί μπορεί να είναι θύμα σεξουαλικής κακοποίησης και η κακοποίηση μπορεί να είναι μεμονωμένη αλλά και χρόνια.

Ποια είναι η πρώτη κουβέντα που έχετε με ένα παιδί που καταγγέλλει σεξουαλική κακοποίηση;

Ο χειρισμός ενός παιδιού θύματος ή ακόμα και μάρτυρα είναι ειδικός και διέπεται από πρωτόκολλο που παρέχει κατευθυντήριες γραμμές για λήψη κατάθεσης από ανήλικους ή ευάλωτους μάρτυρες.  Όσον αφορά την σεξουαλική κακοποίηση παιδιών, τα θύματα έρχονται μαζί με τον αναίτιο κηδεμόνα στο «Σπίτι του Παιδιού», όπου αρχικά γίνεται γνωριμία με τους ανακριτές αλλά και τον λειτουργό της περίπτωσης και τους εξηγείται σε απλή και κατανοητή γλώσσα η διαδικασία που θα ακολουθήσει. Επίσης εξηγούνται στο παιδί όλα τα δικαιώματα του και ότι θα του παρασχεθεί οποιαδήποτε βοήθεια χρειαστεί. Δεν γίνεται καμία συζήτηση με το παιδί σε σχέση με την καταγγελία του παρά μόνο όταν θα αρχίσει η λήψη της οπτικογραφημένης κατάθεσης. Εννοείται ότι εάν ένα παιδί δεν επιθυμεί να μπει στο δωμάτιο λήψης της κατάθεσης ή εάν κατά τον χρόνο που καλείται δεν είναι έτοιμο να μιλήσει τότε του δίδεται ο απαιτούμενος χρόνος ώστε να προετοιμαστεί και να συνεργαστεί με την αστυνομία.

Η κατάθεση ακούγεται σκληρή λέξη και ακούγεται ακόμα πιο σκληρή όταν ένα παιδί έχει να περάσει αυτή τη διαδικασία. Να ανακαλέσει δηλαδή στη μνήμη του όσα έζησε και να τα εξομολογηθεί σε ένα άγνωστο άτομο. Ποια είναι η διαδικασία που ακολουθείται; Υπάρχουν μέθοδοι ή πρότυπα που πρέπει να εφαρμόζονται στην κατάθεση ενός παιδιού.

Όντως η λέξη κατάθεση είναι μία λέξη η οποία δύσκολα μπορεί να γίνει κατανοητή ακόμα και από έναν ενήλικα. Παρόλα αυτά και στις δύο περιπτώσεις ζητείται από το θύμα να περιγράψει τι του έχει συμβεί. Ένας πολίτης είναι δύσκολο να καταλάβει τι πρέπει να πει και τι αναμένει ο αστυνομικός να ακούσει από αυτόν. Σκεφτείτε λοιπόν πόσο δύσκολο είναι να καταλάβει ένα παιδί τον λόγο για τον οποίο πρέπει να περάσει αυτή τη διαδικασία.  Όπως ανέφερα και στην προηγούμενη ερώτηση υπάρχει ειδικό πρωτόκολλο για την λήψη των οπτικογραφημένων καταθέσεων. Στο παιδί εξηγείται, σε γλώσσα πάντα που είναι κατανοητή στο ίδιο ανάλογα με την ηλικία του και την νοητική του κατάσταση η όλη διαδικασία που θα γίνει. Γίνεται η γνωριμία μεταξύ παιδιού και ανακριτών και στην συνέχεια ο οικογενειακός σύμβουλος από το «Σπίτι του Παιδιού»,  ξεναγεί το παιδί στους χώρους όπου θα γίνει η διαδικασία ώστε να νοιώσει πιο άνετα. Στην συνέχεια ο ανακριτής, ο οποίος είναι ο αστυνομικός που λαμβάνει την κατάθεση από το παιδί θα του εξηγήσει τι πρόκειται να γίνει και ότι κατά την συζήτηση που θα γίνει στο δωμάτιο οπτικογράφησης το παιδί μπορεί να πει τι του έχει συμβεί, τι το ενόχλησε και να περιγράψει με λεπτομέρεια τον λόγο για τον οποίο βρίσκεται εκεί.  Κατά την λήψη της οπτικογραφημένης κατάθεσης ο ανακριτής θα πρέπει να είναι ευέλικτος ώστε να μπορέσει το παιδί να νοιώσει άνετα μαζί του και στην συνέχεια να του πει τι του συνέβηκε. 

Όπως γνωρίζουμε, οι καταθέσεις των παιδιών οπτικογραφούνται, τι γίνεται με αυτό το υλικό το οποίο αποτελείται από τις περιγραφές και τα στοιχεία παιδιών;

Η οπτικογραφημένη κατάθεση ενός παιδιού, στο παρόν στάδιο αποθηκεύεται σε ψηφιακούς δίσκους. Αυτοί οι ψηφιακοί δίσκοι αποτελούν τεκμήρια για μια ποινική υπόθεση. Παραμένουν σφραγισμένα και φυλαγμένα στην Αστυνομία και όταν ζητηθούν κατατίθενται στο δικαστήριο που εκδικάζει την υπόθεση. Η οπτικογραφημένη κατάθεση στο δικαστήριο θεωρείται η κυρίως εξέταση του παιδιού. Ακριβώς επειδή σε αυτούς τους ψηφιακούς δίσκους υπάρχουν ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα δεν είναι προσβάσιμοι σε οποιονδήποτε πέραν του αστυνομικού που εκτελούσε χρέη χειριστή κατά την λήψη της οπτικογραφημένης κατάθεσης.

Πολλές φορές τα παιδιά δεν γίνονται πιστευτά, υπήρξε περίπτωση που χάθηκε πολύτιμος χρόνος επειδή το άτομο στο οποίο μίλησε το παιδί δεν το πίστεψε;

Σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία οποιοδήποτε πρόσωπο που έρχεται σε γνώση του ότι ένα παιδί κακοποιείται έχει υποχρέωση να προχωρήσει σε καταγγελία στην αστυνομία, διαφορετικά διαπράττει αδίκημα. Παρόλο που σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να μην γίνει πιστευτό ένα παιδί εντούτοις σε μεγάλη πλειοψηφία οι αναφορές γίνονται άμεσα. Εν πάσει περιπτώσει μόλις γίνει μία αναφορά στην αστυνομία σε σχέση με σεξουαλική κακοποίηση ή και υποψία για σεξουαλική κακοποίηση ενός παιδιού, τότε ενεργοποιείται ο μηχανισμός για την διερεύνηση της.

Μιλούν πιο εύκολα ή πιο δύσκολα τα παιδιά σε σχέση με τους ενήλικες;

Ένα παιδί το οποίο κακοποιείται είναι δύσκολο να προχωρήσει στην αποκάλυψη των όσων του συμβαίνουν. Για να μπορέσει το παιδί να ανοιχτεί σε κάποιον θα πρέπει πρώτα να καταλάβει ότι αυτό το άτομο μπορεί ή έχει πρόθεση να το βοηθήσει. Πρέπει να νοιώσει ασφάλεια και να καταλάβει ότι το συμφέρον του είναι να αποκαλύψει την κακοποίηση του. Βέβαια σε αρκετές περιπτώσεις ένα παιδί μπορεί να συγκρούεται μέσα του αφού ενδεχομένως να πιστεύει ότι γι αυτό που του έχει συμβεί έχει ευθύνη ή ακόμα μπορεί να μην καταλαβαίνει ότι αυτό που του συμβαίνει δεν είναι σωστό. Για κάποια παιδιά όταν η κακοποίηση είναι χρόνια θεωρείται από αυτά τρόπος ζωής. Επίσης ένα παιδί για να μιλήσει πρέπει πρώτα να νοιώσει ασφάλεια, δηλαδή θα πρέπει να διασφαλιστεί ότι δεν θα του συμβεί κάτι χειρότερο εάν αποκαλύψει την όποια κακοποίηση δέχεται και φυσικά ότι αυτή η κακοποίηση που δέχεται θα σταματήσει. Βέβαια θεωρώ ότι και σε ένα ενήλικο άτομο το οποίο βιώνει κακοποίηση υπάρχουν τα ίδια ερωτηματικά αλλά και συναισθήματα, γι αυτό και βλέπουμε ότι σε αρκετές περιπτώσεις δεν προχωρούν σε καταγγελία ή εάν το πράξουν αργότερα αποσύρουν την καταγγελία τους και επιστρέφουν στο κακοποιητικό περιβάλλον που ζούσαν. Η βασική διαφορά μεταξύ ανήλικου και ενήλικα είναι ότι στον ενήλικα μπορείς πιο εύκολα να εξηγήσεις την διαδικασία που θα ακολουθηθεί και του είναι πιο εύκολο να την κατανοήσει.

Τι εκπαίδευση χρειάζεται για να είσαι σε θέση να χειριστείς υποθέσεις που αφορούν παιδιά;

Γίνεται ειδική εκπαίδευση στην Αστυνομική Ακαδημία και παράλληλα γίνονται εκπαιδεύσεις από άλλους οργανισμούς τόσο στην Κύπρο, όσο και στο εξωτερικό.

Πόσα χρόνια είστε ανακρίτρια; Πως άλλαξε η φύση του εγκλήματος όλα αυτά τα χρόνια;

Είμαι ανακριτής από το 2005 σε διάφορα τμήματα της αστυνομίας. Από το 2017 υπηρετώ στον Κλάδο Διερεύνησης Αδικημάτων Σεξουαλικής Κακοποίησης Ανηλίκων όπου ασχολούμαι μόνο με αυτής της φύσεως υποθέσεις. Όσον αφορά την σεξουαλική κακοποίηση ανηλίκων δεν αλλάζει η φύση του αδικήματος απλά με την πάροδο των χρόνων βλέπουμε ότι εντάσσονται και άλλα αδικήματα ή οι δράστες χρησιμοποιούν και άλλες μεθόδους, όπως χρήση ναρκωτικών ή άλλων ουσιών, το διαδίκτυο και υπάρχει σε αρκετές περιπτώσεις η απειλή ή και ο εκφοβισμός του θύματος.

Ποιο ήταν το πιο σοκαριστικό περιστατικό που σας περιέγραψε ποτέ ένα παιδί;

Κάθε κατάθεση ή συζήτηση όπως συνηθίζω να λέω με ένα παιδί το οποίο είναι θύμα κακοποίησης είναι σοκαριστική. Αυτές που με σοκάρουν περισσότερο όμως είναι οι υποθέσεις όπου ο δράστης είναι άτομο του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος του παιδιού είτε αυτό είναι συγγενής εξ αίματος, είτε είναι άτομο που είναι οικείο προς το παιδί και που θα έπρεπε κανονικά να το προστάτευε και όχι να το κακοποιεί εκμεταλλευόμενος την σχέση του με αυτό.

Σε πιο ανθρώπινο επίπεδο, πως είναι να λαμβάνετε κατάθεση από ένα παιδί; Να ακούτε από παιδικά χείλη να περιγράφουν φρικτές στιγμές;

Να ξεκαθαρίσουμε εδώ ότι τα παιδιά δεν ανακρίνονται αλλά γίνεται μια συζήτηση μεταξύ παιδιού και αστυνομικού η οποία ωστόσο οπτικογραφείται για σκοπούς ποινικής διαδικασίας.

Χρησιμοποιώντας σαν ασπίδα την ιδιότητα του αστυνομικού, προσπαθείς όταν ακούς ένα παιδί να σου περιγράφει το τι του έχει συμβεί, να μην εκδηλώνεις τα όποια συναισθήματα νοιώθεις ώστε να μην του προκαλέσεις περισσότερο άγχος. Δεν είναι εύκολο βέβαια να ακούς μικρά παιδιά αλλά και έφηβους να σου περιγράφουν σκηνές που εσύ όχι μόνο δεν τις έχει βιώσει αλλά σου προκαλούν και αποτροπιασμό. Παρόλα αυτά πρέπει πάνω από όλα να βάζεις το συμφέρον αυτού του παιδιού, που ενώ σε είδε για πρώτη φορά, εντούτοις αποφάσισε ότι θέλει να σου μιλήσει για ότι πιο τραυματικό του έχει συμβεί. Πρέπει να εστιάσεις στο πως θα βοηθήσεις αυτό το παιδί ώστε να νοιώσει δικαίωση, να νοιώσει ότι υπάρχουν άνθρωποι που μπορούν και θέλουν να το βοηθήσουν. Οπότε απλά προσπαθείς να πάρεις όλες τις πληροφορίες που σου δίνει χωρίς να το τραυματίσεις περισσότερο αλλά και να το κάνεις, τελειώνοντας την διαδικασία, να νοιώσει καλύτερα και να φύγει από το δωμάτιο οπτικογράφησης με λιγότερο βάρος.  Για να τα κάνεις αυτά πρέπει να βάλεις στο περιθώριο τις δυσκολίες που εσύ θα αντιμετωπίσεις. Στο τέλος της ημέρας εγώ είμαι ενήλικας και η δουλειά μου είναι να μιλώ με παιδιά!  

Τι θα λέγατε στους ενήλικες και τι στα παιδιά;

Στους ενήλικες γονείς θα ήθελαν να πω ότι πρέπει να αποενοχοποιηθούν οι ίδιοι σε ότι αφορά το σεξ, ώστε να μπορούν να μιλούν με τα παιδιά τους επί τούτου. Μπορούν να συμβουλευθούν ειδικούς αλλά και βιβλία που εξηγούν πως μπορείς να μιλήσεις με τα παιδιά για αυτά τα θέματα. Επίσης θα πρέπει να ασκούν επαρκή έλεγχο στα παιδιά ώστε να μην εκτίθενται σε κινδύνους αφού φαίνεται ότι από πολύ μικρές ηλικίες έχουν πρόσβαση στο διαδίκτυο και δημιουργούν λογαριασμούς σε διάφορα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Στους ενήλικες που έχουν επαγγελματική σχέση με παιδιά δεν έχω να πω πολλά. Φαίνεται ότι οι περισσότεροι επαγγελματίες είναι ενήμεροι για την νομοθεσία σε σχέση με την σεξουαλική κακοποίηση. Παρόλα αυτά καλό θα ήταν να ενταχθεί στην εκπαίδευση ειδικό μάθημα για να ενημερώνονται τα παιδιά για τους κινδύνους της σεξουαλικής εκμετάλλευσης.

Στα παιδιά θα ήθελα να πω ότι πρέπει να μιλούν σε κάποιο ενήλικα εμπιστοσύνης όταν τους συμβαίνει κάτι. Θα πρέπει να ζητούν άμεσα βοήθεια όταν θεωρούν ότι απειλούνται ή όταν πιστεύουν ότι τους έχει συμβεί οτιδήποτε το οποίο θεωρούν κακό. Να μην ντρέπονται και να μην φοβούνται όταν πραγματικά νοιώθουν ότι κάποιος τα παρενοχλεί, κακοποιεί ή έστω παραβιάζει τα όρια που έχουν θέσει. Να μην εμπιστεύονται οποιοδήποτε άγνωστο ή ακόμα και γνωστό πρόσωπο το οποίο κρύβεται πίσω από μια οθόνη και ένα πληκτρολόγιο. Τέλος θέλω να πω στα παιδιά ότι ακόμα και αν δεν είναι σίγουρα ότι μια πράξη είναι κακοποίηση ή απειλή τότε μπορούν να ρωτήσουν έναν ενήλικα εμπιστοσύνης, να ζητήσουν βοήθεια άμεσα. Κανένας δεν μπορεί να παραβιάζει τα όρια που θέτουν μόνο και μόνο επειδή είναι παιδιά.

Εν κατακλείδι θα ήθελα να πω κάτι τόσο στους ενήλικες όσο και στα παιδιά. Καλό είναι να διαβάσουν την νομοθεσία που αφορά την σεξουαλική κακοποίηση παιδιών. Θα ήταν προς το συμφέρον τους να γνωρίζουν βασικά πράγματα σε σχέση με την ηλικία συναίνεσης και τις συναινετικές σεξουαλικές πράξεις αλλά και γενικά για τις πρόνοιες του νόμου αυτού. Είναι σημαντικό να γνωρίζουν όλοι ότι η ηλικία συναίνεσης είναι τα 17 έτη και ότι οποιαδήποτε σεξουαλική πράξη πριν από αυτή την ηλικία, ακόμα και αν είναι συναινετική απαγορεύεται εάν η διαφορά ηλικίας των εμπλεκομένων ξεπερνά τα τρία χρόνια.