“Δείξε μου το φύλο σου να σου πω το μέλλον σου.” Έμφυλα στερεότυπα, τι είναι και πως επηρεάζουν τη ζωή μας; Είναι τόσο αθώα τα χρώματα, η συμπεριφορά, οι κινήσεις και η πορεία που αναμένουμε να έχει το κάθε άτομο ανάλογα με το φύλο που του αποδόθηκε κατά την γέννησή του; Μήπως είναι μια από τις ρίζες του bullying και των διακρίσεων;

Τη συζήτηση ανοίγει το Μεσογειακό Ινστιτούτο Μελετών Κοινωνικού Φυλού δημοσιεύοντας τρία βιντεάκια. Με μια δόση χιούμορ αλλά λέγοντας σκληρές αλήθειες μέσα από την τέχνη του animation και τη διήγηση ενός “παραμυθιού” ξεδιπλώνονται τα πιο συχνά έμφυλα στερεότυπα που ακούει κάθε φύλο από τη στιγμή που γεννιέται με το Ινστιτούτο να θέτει το ερώτημα: Μήπως περιορίζουμε το μέλλον των παιδιών;

Για το θέμα αυτό μιλήσαμε με την ερευνήτρια και υπεύθυνη προγραμμάτων του Μεσογειακού Ινστιτούτου Μελετών Κοινωνικού Φύλου Μαρία Αγγελή.

Τι είναι τα στερεότυπα, πώς επηρεάζουν τη ζωή μας και πόσο βαθιά είναι ριζωμένα στην κοινωνία μας;

Τα στερεότυπα είναι άκαμπτες υπερ-γενικεύσεις για ομάδες ανθρώπων. Είναι νοητικά σχήματα που μοιάζουν με στενά κουτάκια, που δεν χωράνε τον πλούτο και τη διαφορετικότητα της ανθρώπινης φύσης. Τα έμφυλα στερεότυπα δεν είναι καθόλου αθώα. Χρησιμοποιούνται για να δικαιολογήσουν και να συντηρήσουν τις ιστορικά άνισες σχέσεις εξουσίας των ανδρών επί των γυναικών και τις σεξιστικές συμπεριφορές. Καθιστούν τα άτομα που δεν εμπίπτουν στη στερεοτυπική απεικόνιση του φύλου ευάλωτα στη βία. Αν και σήμερα έχουμε μεγαλύτερη επίγνωση για τη φύση και τις επιπτώσεις των στερεοτύπων, εξακολουθούν να κυριαρχούν και να αποτελούν βασικές γενεσιουργούς αιτίες κοινωνικών προβλημάτων και ανισοτήτων όπως είναι η ανισομισθία, ο έμφυλος επαγγελματικός διαχωρισμός, ο εκφοβισμός, η έμφυλη βία και άλλα.

Δημοσιεύσατε βιντεάκια αναφορικά με τα στερεότυπα για το κάθε φύλο. Περιγράψτε μας λίγο τι βλέπουμε στα βίντεο. Πώς προέκυψαν και ποιος ο στόχος τους;

Δημιουργήσαμε τρία βίντεο, ένα teaser και δύο βασικά βίντεο, στα οποία πρωταγωνιστούν ένα κορίτσι και ένα αγόρι. Στα δύο αυτά σενάρια βλέπουμε έναν μάντη και μία μάντισσα αντίστοιχα να προσπαθούν να μαντέψουν το μέλλον των παιδιών και μέσα από τη φωνή τους εκφράζονται τα κυρίαρχα στερεότυπα του φύλου. Ο στόχος των βίντεο είναι να δημιουργήσουμε ευαισθητοποίηση γύρω από το πώς τα στερεότυπα περιορίζουν τις επιλογές και κάνουν ζημιά, σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, από μικρή ηλικία για μια ζωή. Θέλαμε να δείξουμε πόσο αστεία και αβάσιμα είναι τα στερεότυπα και πόσο ξένα είναι προς την ανθρώπινη φύση, η οπόια είναι πολύπλοκη και δεν μπορεί να περιοριστεί σε προκατασκευασμένα σχήματα. Πιστεύω ότι είναι κάτι που πέτυχε η ομάδα παραγωγής, η οποία αποτελείται από τις ανατρεπτικές δημιουργούς Κρίστη Ηλιάδη και Σάρα Μαλιάν. Είναι εντυπωσιακό πώς κατάφεραν να βάλουν τόσο μεστά μηνύματα σε μικρά βίντεο που βλέπονται ευχάριστα αν και λένε σκληρές αλήθειες. Για την καλύτερη μετάδοση και προώθηση των μηνυμάτων της εκστρατείας, οι δημιουργοί αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν την τεχνική stop motion και μάλιστα στη βασικότερη  της μορφή, με ελάχιστη έως καθόλου χρήση του υπολογιστή. Ετοίμασαν εκατοντάδες σκίτσα στο χέρι τα οποία κόπηκαν και τοποθετήθηκαν σε χάρτινα σκηνικά πριν φωτογραφηθούν δεκάδες φορές ανά πλάνο, για να επιτευχθεί η ροή κίνησης (animation). Η τεχνική επιλέχθηκε για τη θερμή, οικεία της αισθητική η οποία κατανοείται από παιδιά λόγω της απλότητάς της, ενώ ελκύει γονείς, εκπαιδευτικούς και το ευρύ κοινό, γιατί διαφοροποιείται σημαντικά από άλλο υλικό ανάλογης θεματολογίας.  Εκφωνούν οι Κύπριοι ηθοποιοί Μυρσίνη Χριστοδούλου και Δημήτρης Αντώνιου.

Τι καταδεικνύει η έρευνά σας σχετικά με τις αποφάσεις που παίρνει ένας άνθρωπος λόγω των στερεοτύπων και την τροπή που παίρνει το μέλλον του;

Έχουμε πραγματοποιήσει μια έρευνα, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Βαλένσια, η οποία είχε ακριβώς αυτό το ερευνητικό ερώτημα. Αυτό που έδειξε η έρευνά μας είναι ότι τα στερεότυπα του φύλου παρεισδύουν τη στιγμή που λαμβάνονται αποφάσεις για το μέλλον και δεν αφήνουν τους ανθρώπους να κάνουν πραγματικά ελεύθερες και ενημερωμένες επιλογές. Ο τρόπος με τον οποίον γίνεται αυτή η διαδικασία είναι διττός, αφού τα στερεότυπα στρεβλώνουν όχι μόνο την εικόνα που έχουμε για τους εαυτούς μας αλλά και την εικόνα που έχουμε για τα επαγγέλματα.  Για παράδειγμα, σκεφτόμαστε στερεοτυπικά ότι οι γυναίκες παρα-είναι ευαίσθητες για τον χώρο της πολιτικής και αυτό είναι ένα φρικτό στερεότυπο το οποίο επιβιώνει μέσα στους αιώνες. Είναι εντυπωσιακό ότι έχει χρησιμοποιηθεί για να εμποδιστούν οι γυναίκες όταν διεκδικούσαν το δικαίωμα του εκλέγειν και χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα για να εμποδιστούν οι γυναίκες όταν διεκδικούν θέσεις στον ανδροκρατούμενο κόσμο της πολιτικής. Αυτό το στερεότυπο είναι διπλά στρεβλό. Από τη μία αποδίδει ένα πανανθρώπινο χαρακτηριστικό, όπως είναι η ευαισθησία σε μία μόνο ομάδα του πληθυσμού, τις γυναίκες. Από την άλλη δίνει μια εικόνα για την πολιτική και τις δεξιότητες που απαιτούνται για αυτήν που είναι εντελώς στερεοτυπική και εξωπραγματική. Πράγματι, έχουμε ακόμα το περιθώριο να έχουμε πολιτικούς που δεν είναι ευαίσθητοι/ες; Δεν είναι η ευαισθησία ένα βασικό προσόν για ένα πολιτικό πρόσωπο που καλείται να προσφέρει προτάσεις και λύσεις σε έναν τόσο ρευστό κόσμο όπως είναι ο κόσμος μας;

Πώς μπορεί ένας γονέας ή ένας εκπαιδευτικός να μιλήσει σε ένα παιδί για τα θέματα αυτά; Είναι τελικά μια συζήτηση που πρέπει να γίνει ή μια συζήτηση που πρέπει να σταματήσει να γίνεται; Δηλαδή πρέπει όντως να πούμε κάτι στις νέες γενιές ή απλώς να σταματήσουμε τον σχολιασμό γενικότερα και να τις αφήσουμε να εξελιχθούν όπως θέλουν;

Δεν πρέπει να καλλιεργούμε ψευδαισθήσεις ότι οι νέες γενιές εξελίσσονται όπως θέλουν. Πρέπει να διακρίνουμε την ελευθερία της επιλογής ως φιλοδοξία, ως μια κοινωνική πραγματικότητα που επιθυμούμε να οικοδομήσουμε, ξεκινώντας από τη συνείδηση ότι αυτή τη στιγμή δεν έχουμε τέτοια ελευθερία. Αυτό πρέπει να είναι το σημείο εκκίνησής μας, υπενθυμίζοντας ότι είναι πρώτα απ’ όλα απαραίτητο να έχουμε ένα καθαρό μυαλό που θα δώσει ιδιαίτερη προσοχή στα στερεότυπα που υπάρχουν γύρω μας. Τα στερεότυπα δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν όταν δεν τα βλέπουμε και όταν δεν τα συζητάμε. Επίσης, πρέπει να καταλάβουμε ότι είναι δομικά κατασκευασμένα και έτσι χρειάζεται συντονισμένη προσπάθεια για να τα καταπολεμήσουμε. Δεν μπορούμε να λέμε, εγώ ως πρόσωπο, εμείς ως οικογένεια, δεν έχουμε στερεότυπα. Όσο ζούμε σε έναν κόσμο που παράγει κοινωνικά στερεότυπα και ανισότητες θα παραμένουμε δέσμιοι/ες τους. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο χρειαζόμαστε πολυεπίπεδη και συνεργατική δουλειά, με τη συντονισμένη προσπάθεια όλων των φορέων κοινωνικοποίησης.

Ποιο το μήνυμά σας σε γονείς και εκπαιδευτικούς;

Η εκπαίδευση και η οικογένεια είναι οι πιο πρόσφοροι θεσμοί για την αμφισβήτηση των στερεοτύπων, αφού είναι οι βασικοί φορείς κοινωνικοποίησης των ανθρώπων. Έτσι, μπορούν να συμβάλουν καθοριστικά. Τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται αύξηση του ενδιαφέροντος στον χώρο της εκπαίδευσης σχετικά με την ισότητα των φύλων. Αυτό δημιουργεί μια εξαιρετική ευκαιρία για ουσιαστικές παρεμβάσεις και δομικές αλλαγές, οι οποίες μπορούν να έχουν αντανάκλαση στο σύνολο της κοινωνίας. Χρειάζεται όμως να αντισταθούμε στο πρόχειρο και το αποσπασματικό, επειδή έτσι το όραμα της ισότητας θα μετατραπεί σε κενές διακηρύξεις πολιτικής ορθότητας. Απαιτείται στρατηγικός σχεδιασμός και πολιτική βούληση ώστε αυτές οι παρεμβάσεις να είναι ουσιαστικές και αποτελεσματικές. Τώρα πια η εξάλειψη των έμφυλων στερεοτύπων είναι και νομική υποχρέωση του κράτους, και τόσο οι εκπαιδευτικοί όσο και οι γονείς θα πρέπει να το κρατήσουν υπόλογο ώστε να ανταποκριθεί αποτελεσματικά σε αυτή την υποχρέωση.  

Ποιο το μήνυμά σας στα παιδιά;

Όλα τα παιχνίδια, όλες οι δραστηριότητες, όλα τα χρώματα, όλες οι δουλειές, όλες οι ευκαιρίες είναι για όλους και για όλες. Καμιά φορά αυτό το αυτονόητο δεν είναι τόσο δεδομένο και χρειάζεται να παλέψουμε για αυτό. Έχουμε δημιουργήσει στο Μεσογειακό Ινστιτούτο Μελετών Κοινωνικού Φύλου κάποια εργαλεία που βοηθούν παιδιά και εφήβους να καλλιεργήσουν τις διαπραγματευτικές ικανότητες, ώστε να μπορούν να αμφισβητούν και να αντιστέκονται στα στερεότυπα του φύλου. Έχουμε επίσης ερευνητικά δεδομένα που δείχνουν ότι τα παιδιά συχνά γίνονται φορείς αλλαγής στα σχολεία τους αμφισβητώντας ενεργά τα στερεότυπα του φύλου και δημιουργώντας κοινότητες αλλαγής. Δεν πρέπει να ξεχνάνε τη δύναμή τους να αντιστέκονται σε ό,τι τα ενοχλεί αλλά και το γεγονός ότι έχουν δικαίωμα στην εκπαίδευση ενάντια στα στερεότυπα, ένα δικαίωμα που πρέπει να απαιτούν από τα σχολεία τους.