Το bullying είναι ένα πολύ μεγάλο θέμα που, όπως έχουμε ήδη δει, έχει τεράστιες προεκτάσεις. Την ώρα όμως που εξετάζουμε τις προεκτάσεις και τις ρίζες του, αφήσαμε πίσω την πλευρά του ατόμου που παρουσιάζει μια εκφοβιστική συμπεριφορά. Πως ένα παιδί καταλήγει να εκφοβίζει άλλα άτομα και πως ο κηδεμόνας του μπορεί να το διαπιστώσει ώστε να αντιδράσει; Πόσες φορές ακούσαμε τη φράση “το παιδί μου αποκλείεται να κάνει τέτοια πράγματα”; Και όντως, πως μπορεί να ξέρει ένας γονιός ποια συμπεριφορά έχει το παιδί του όταν δεν το βλέπει;

Όλα αυτά συζητήσαμε με την κλινική και σχολική ψυχολόγο Δρ. Ιφιγένεια Στυλιανού, ώστε να μας εξηγήσει την έννοια του bullying και όλα εκείνα που χρειάζεται να προσέξουμε ώστε να λειτουργήσουμε προληπτικά αλλά και κατασταλτικά.

Αρχικά ας εξηγήσουμε τι είναι ο εκφοβισμός.

Η έννοια του εκφοβισμού χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια συστηματική και επαναλαμβανόμενη κακοποιητική συμπεριφορά, είτε από ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, είτε από ομάδα προσώπων, έναντι ενός άλλου προσώπου ή ομάδας προσώπων, με χαρακτηριστικό την ανισορροπία στη δύναμη και σκοπό την πρόκληση βλάβης, σωματικής ή ψυχολογικής.

Πως θα καταλάβουμε ότι το παιδί μας συμπεριφέρεται άδικα σε άλλα παιδιά, και πώς να παρέμβουμε;

Μελετώντας το φαινόμενο του εκφοβισμού και το προφίλ των παιδιών που εμπλέκονται σε αυτό το φαινόμενο, εντοπίζουμε συμπεριφορές που τείνουν να εμφανίζονται σε παιδιά τα οποία αντιδρούν άδικα και εκφοβιστικά σε άλλα παιδιά. Χωρίς να «ρίχνουμε» όλες τις συμπεριφορές κάτω από την ίδια ομπρέλα, και χωρίς να αντιλαμβανόμαστε αυτά τα στοιχεία ως καθοριστικά για την εκδήλωση του εκφοβισμού, φαίνεται πως τα παιδιά που λειτουργούν με ορισμένους τρόπους έχουν υψηλότερο ρίσκο εμφάνισης αυτής της «εκφοβιστικής» συμπεριφοράς.

Έτσι, μαθητές οι οποίοι δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στη δημοτικότητά τους στο σχολείο και στην κατάκτηση και διατήρηση της εικόνας του δυνατού και κυρίαρχου της παρέας των συνομηλίκων, ενδεχομένως να επιλέξουν περισσότερο έντονες συμπεριφορές προς τους συμμαθητές τους ώστε να επιτύχουν αυτό τον σκοπό. Επίσης, παιδιά τα οποία και στα υπόλοιπα πλαίσια ανάπτυξής τους (π.χ. σπίτι, απογευματινές δραστηριότητες) εκδηλώνουν επιθετικότητα κατά τις διαφωνίες, ή στην προσπάθειά τους να επιτύχουν αυτό που επιθυμούν επιλέγουν στρατηγικές έντονης διαπραγμάτευσης, θυμό, επιθετικότητα ή βία, σημειώνουν υψηλότερο ρίσκο στην εμφάνιση αυτών των συμπεριφορών και στο σχολείο κατά την αλληλεπίδρασή τους με τα άλλα άτομα. Την ίδια στιγμή, παιδιά που είναι δέκτες εκφοβιστικών συμπεριφορών, είτε βιώνοντάς τες είτε παρακολουθώντας τες, θεωρούνται πιο ευάλωτα στην εφαρμογή αντίστοιχων αντιδράσεων σε μελλοντικές συνθήκες, σημείο που αποτελεί τη θέση θεωριών οι οποίες υποστηρίζουν τον μηχανισμό μέσα από τον οποίο οι δέκτες ή θεατές του εκφοβισμού έχουν υψηλότερη πιθανότητα διάπραξης του φαινομένου στη μετέπειτα ζωή τους. Μεταξύ άλλων παραγόντων, μεταβλητή ρίσκου αποτελεί και η θέαση βίαιων συμπεριφορών (μέσα από ταινίες, βιντεοπαιχνίδια) και τοποθετεί τα παιδιά σε θέση επικινδυνότητας για διάπραξη αντίστοιχων συμπεριφορών.

Συνεπώς, ο σχολικός εκφοβισμός αποτελεί ένα πολύ-παραγοντικό φαινόμενο, όπου η αντιμετώπισή του απαιτεί την πρόληψη και άμεση παρέμβαση, μέσα από τη λήψη μέτρων εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού, ακόμη και του Νηπιαγωγείου, την προαγωγή της συνεργασίας, του σεβασμού στα ανθρώπινα δικαιώματα, στη διαφορετικότητα, στην ισότητα και των δεξιοτήτων επίλυσης των συγκρούσεων.

Τέλος, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι ένα παιδί που «εκφοβίζει» άλλα παιδιά, είναι παιδί που χρειάζεται καθοδήγηση και εκμάθηση εναλλακτικών συμπεριφορών αλληλεπίδρασης. Χρειάζεται γονείς και εκπαιδευτικούς διαθέσιμους να το ακούσουν χωρίς απαραίτητα να το κρίνουν ή να το στοχοποιήσουν, αλλά να το «πείσουν» για την αποτελεσματικότητα εναλλακτικών συμπεριφορών οι οποίες θα τον βοηθήσουν στην κοινωνική του αλληλεπίδραση και λειτουργικότητα.

Ποιοι είναι οι παράγοντες που οδηγούν ένα παιδί στην υιοθέτηση εκφοβιστικής συμπεριφοράς έναντι ενός άλλου;

Λόγω της πολυμορφίας του φαινομένου, αρκετά είναι τα κίνητρα που πυροδοτούν τέτοιες συμπεριφορές. Ένας παράγοντας που ενδεχομένως να επιδρά στην εμφάνιση του φαινομένου, αποτελεί ο τρόπος με τον οποίο το παιδί που «εκφοβίζει» αντιλαμβάνεται τον κόσμο γύρω του, είτε ως άτομα κατώτερης αξίας, είτε ως «απειλητικά» πρόσωπα, όπου σε αυτή την περίπτωση ο εκφοβισμός μπορεί να εξελίσσεται και ως μια μορφή άμυνας. Επιπλέον, παιδιά που «άδικα» χειρίζονται ή αλληλοεπιδρούν με άλλα παιδιά, ενδεχομένως να επιλέγουν αυτές τις συμπεριφορές ως αποτέλεσμα της αδυναμίας ή έλλειψης άλλων, πιο θεμιτών αντιδράσεων, σε περιπτώσεις διαχείρισης μιας σύγκρουσης. Επίσης, η ισχύ της μάθησης έρχεται σε αρκετές περιπτώσεις να «αιτιολογήσει» αντίστοιχες αντιδράσεις, όπου παιδιά που «εκφοβίζουν» άλλα παιδιά, πιθανόν να έχουν δει/ακούσει/υπάρξει σε αντίστοιχα περιστατικά, κατανοώντας αυτές τις συμπεριφορές ως κανονικές ή αναγκαίες σε καταστάσεις σύγκρουσης. 

Κάτω από αυτή την αντίληψη, ένα παιδί που εφαρμόζει τέτοιες συμπεριφορές στο κοινωνικό πλαίσιο, δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ο μοναδικός υπαίτιος και σε καμία περίπτωση η προσωπικότητά του να καταδικαστεί ως ο παράγοντας που τον οδηγεί σε αυτές τις αντιδράσεις. Αντιθέτως, η εικόνα ενός παιδιού που συστηματικά εκφοβίζει άλλα παιδιά, φανερώνει την αδυναμία ενός ολόκληρου κοινωνικού, σχολικού, οικογενειακού συστήματος στην αποτελεσματική εκπαίδευση και ενδυνάμωσή του με τις κατάλληλες πρακτικές συνύπαρξης και διαχείρισης μιας διαφωνίας.

Αφού διαπιστώσουμε ότι το παιδί μας παρουσιάζει εκφοβιστική συμπεριφορά, πως του μιλάμε ώστε να μην προκαλέσουμε χειρότερη αντίδραση και να το βοηθήσουμε ώστε με ωφέλιμους τρόπους να χειρίζεται μια διαφωνία;

Σε τέτοιες περιπτώσεις, βασικός στόχος αποτελεί η κατάλληλη υποστήριξη και καθοδήγηση του παιδιού και όχι η τιμωρία του. Βέβαια, με αυτό, δεν αναιρούμε την αναγκαιότητα ύπαρξης μιας ξεκάθαρης πολιτικής του σχολείου και της οικογένειας απέναντι στον εκφοβισμό, ωστόσο, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε την «κρυφή» ανάγκη του παιδιού, για κατάλληλη ψυχοεκπαίδευση και καθοδήγηση. Για να επιτευχθεί το πιο πάνω, παιδοκεντρικές μέθοδοι χρειάζεται να εφαρμοστούν τόσο από ειδικούς, όσο και από τους γονείς και εκπαιδευτικούς, εφαρμόζοντας παρεμβάσεις που θα προσανατολίζονται στην ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων, δεξιοτήτων συνεργασίας, επικοινωνίας, ενσυναίσθησης, σεβασμού, κατάλληλης διαχείρισης θυμού και διαφωνιών. Ταυτόχρονα, και λόγω του νεαρού της ηλικίας τους και της ευάλωτης προσωπικότητάς τους, τα παιδιά, θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Ο στιγματισμός και διαπόμπευσή τους, μόνο αρνητικά μπορεί να επενεργήσει για την περαιτέρω ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους. Από την άλλη, παιδιά που βίωσαν τέτοιου είδους συμπεριφορές, θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να υποστηριχθούν από κατάλληλο και καταρτισμένο προσωπικό, που θα είναι σε θέση να αποκαταστήσει τη συναισθηματική και ψυχική τους υγεία, και να τους ενδυναμώσει με δεξιότητες απαραίτητες ώστε να μην βρεθούν σε μια αντίστοιχη θέση στο μέλλον (π.χ. ενδυνάμωση της αυτοεκτίμησης, των δεξιοτήτων προστασίας εαυτού, άμεση αναζήτηση βοήθειας κ.ά.).

Πώς να προλάβουμε τον εκφοβισμό; 

Τα παιδιά μαθαίνουν παρατηρώντας. Έτσι, οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί, όλοι οι ενήλικες που περιβάλλουμε τα παιδιά καλούμαστε να είμαστε σωστά πρότυπα και να συμπεριφερόμαστε πρώτοι εμείς με τον τρόπο που επιθυμούμε τα παιδιά να πράξουν. Έχουμε την ευθύνη να τους διδάσκουμε την αξία του σεβασμού, της αλληλεγγύης, της ισότητας, την αποτελεσματικότητα της κατάλληλης επικοινωνίας για τη διαχείριση ενός ζητήματος. Το ζητούμενο, επομένως, είναι να διαμορφωθούν όλες εκείνες οι αναγκαίες συνθήκες και προϋποθέσεις, που θα συμβάλουν στη διαμόρφωση χαρακτήρων των παιδιών, που θα είναι σε θέση να επιλέξουν θεμιτές αντιδράσεις κατά την κοινωνική τους συνύπαρξη. Κανένα παιδί δεν γεννιέται παραβατικό και με πρόθεση να βλάψει τον συνάνθρωπό του. Ο χαρακτήρας του διαπλάθεται καθώς μεγαλώνει, παρακολουθώντας εμάς, τους ενήλικες να του φωτίζουμε τον δρόμο, όπου το παιδί βιώνει και επαναλαμβάνει τις δικές μας συμπεριφορές… και σε αυτό το σημείο αναρωτιέμαι… ποιοι είναι τελικά οι πρωταγωνιστές σε ένα περιστατικό σχολικού εκφοβισμού; Τα παιδιά; Ή όλοι εμείς που τα παιδιά παρατηρούν καθώς μεγαλώνουν…;